• home
• ->
• Hajduki za pierwy

STRONA W BUDOWIE

Nasze Hajduki

Ludwig Zogała, czerwiec 1997 

HAJDUKI ZA PIERWY 

Hajduki leżały z dala od głównych szlaków komunikacyjnych w otoczeniu gęstych lasów, w których napotkać można było dużą ilość zwierzyny. Na terenie Hajduk istniały liczne stawy, mokradła i strumyki. Okoliczne gleby, bielicowe i piaskowe, były słabsze niż w okolicznych wsiach i nie zachęcały do osadnictwa. Hajduki były osadą „zagrodniczą”, tzn. typowym gospodarstwem była „zagroda”. Pod koniec XVIII w. w Dolnych Hajdukach było 16 zagrodników i 2 młynarzy (jeden z nich to Paweł Klimczok), jeden gospodarz tzw. „siodłak” (Tomasz Suchy, który jako pierwszy uwolnił się w Hajdukach od pańszczyzny) oraz 9 gospodarstw zagrodniczych, natomiast na początku XIX w. pojawiło się 15 gospodarstw chałupniczych (bezrolne lub z niewielkim kawałkiem roli). Hajduckie młyny znajdowały się nad dwoma stawami (górnym i dolnym). Pierwszy z nich to młyn dominialny i dzierżawiony (właścicielami młyna byli w kolejności Grzegorz Gruszka, Marcin Kostruch, Jan Szembara, Jan Foglar, Jerzy Pierożek, Tomasz Włodareski, Józef Kowacz).

Hajduki przedstawiały się jako piękne, spokojne sioło położone malowniczo nad rzeczką Rawą, która wtenczas miała wodę czystą i pełną ryb i raków. Koryto jej było wtenczas szerokie, a dla przechodniów zamiast mostków były ułożone kłody drzewa. Po prawej stronie drogi, wiodącej do Król.Huty, wznosił się dom i gospodarstwo Kowacza. (To dawniejszy dworek i folwark). Nad stawem młyńskim wznosił się młyn otoczony smukłymi olszami i brzozami. Do posiadłości Kowacza (dziś Goldstein) należał obszerny park z pięknymi i wysokimi drzewami

Ludwik Musioł 

Drugi z nich stał na Klimzowiźnie. Jego właścicielem był Stanisław Robak (Chrobak), a następnie Augustyn Klimza, potem Michał Frenzel ze Zbrosławic, a na koniec Urząd Górniczy. Młyn uległ zniszczeniu podczas pożaru w 1812 roku. W lasach kochłowickich na terenie Niedźwiedzińca istniała leśniczówka, w której mieszkał leśniczy Jan Nowak.

 "(...) za nim uregulowali brzegi rawskiego rozlewiska - to z łokiyn patzryło się na grobla i stow łod młynorza Klimzy. W tym stowie (...) raki chytali, tako tam boła czysto woda. (...) W naszyj łokolicy byli jeszcze na Rawie dwa inksze stowy młyńskie. Piurwszy boł stow i młyn łod Kowacza (...) a drugi na Nomiarkach. (...) za torami, za hutom Bismarcka (czyli jak to padomy u "Matki Boski za Torami"), rozciągały się pola, boło trocha chałup gospodarskich kolonii Kalina i zaroski rozpoczynoł sie las, łod Hugobergu aż pod Niedźwiedziniec (...)"

Ludwig Zogała
"Dom mojego urodzenia - czyli jak szukałem hajduckich korzeni" Wielkie Hajduki 2003

W XIX wieku w Hajdukach pojawiły się wapienniki oraz kamieniołom. W Hajdukach mieszkało dwóch rzeźników, dwóch szynkarzy i jeden kramarz. W 1860 r. powstała piekarnia z 8 piecami („Piekarnia Spółki Brackiej Eliza”) przy ul. Świeczewskiego i Tunelowej w dzisiejszych Świętochłowicach. Na początku XX w. działała cegielnia parowa (między ul. Odrowążów a Szczepańską). Gmina dzięki znajdującemu w niej znakomite warunki rozwoju przemysłowi bardzo dobrze prosperowała, a jej budżet rósł. Wybrukowano wiele ulic, przeprowadzono elektryfikację, zbudowano kanalizację. Wzniesiono neogotycką świątynię pw. Wniebowzięcia NMP. Przy ul. Bismarckstrasse (dziś ul. Armii Krajowej) postawiono okazałe kamienice oraz domy przy Kaiserstrasse (dziś ul. Stefana Batorego), Langestrasse (ul. Długa) oraz przy Leśnej, Szpitalnej, Kollmanstrasse (dziś ul. 16 Lipca), Farnej, Kaliny i Karpackiej, a przy ul. Racjonalizatorów powstały wille dla urzędników huty i domy dla robotników. Na przeciw kościoła otwarto hotel robotniczy z 250 miejscami. Po połączeniu gmin w 1901 r. nowa gmina miała powierzchnię 424 ha, na której mieszkało 12 880 osób (w Górnych Hajdukach 8.327,w Dolnych 4.553). Gminę miano nazwać Wielkie Hajduki, Zarząd huty preferował nazwę Bismarckhütte. Gmina nadal należała do powiatu bytomskiego. W 1907 r. odbyły się rozmowy w sprawie przyłączenia do Królewskiej Huty terenów Świętochłowic, Wielkich i Nowych Hajduk, Niedźwiedzińca, Chropaczowa, Chorzowa, Lipin, Łagiewnik. Jednak większość gmin była przeciwa tak dalece idącym zmianom. W 1913 r. Hajduki zgodziły się wstępnie na ewentualne oddanie Królewskiej Hucie niewielkiego odcinka przy granicy z Królewską Hutą, jednak granica Hajduk i Królewskiej Huty sięgała aż do ul. Hajdukiej i biegła wzdłuż Kanału Suseskiego. Pierwsze ogródki działkowe na Śląsku zwane „Szreberowskie” powstały w 1905 r. właśnie na terenie ówczesnych Hajduk

Teren gminy i parafii Wielkie Hajduki w ciasnej zabudowie urbanistycznej, podzielony szerokim pasem zabudowy przemysłowej Huty Batory i Zakładów Chemicznych „Hajduki”, wzdłuż linii kolejowej Katowice-Gliwice, stanowi jakby dwa sąsiadujące ze sobą osiedla o nieco odmiennej charakterystyce, połączone ze sobą tunelami pod torami kolejowymi. Dalsza rozbudowa w okresie między wojennym, z konieczności odbywająca się na dwóch przeciwległych krańcach utrudniała właściwą integrację, tym bardziej, że część południowa nie miała wtedy żadnej komunikacji miejskiej. Od stacji kolejowej czy tramwaju w części północnej chodziło się w kierunku południowym niewygodną drogą między halami przemysłowymi, wyłącznie pieszo, a więc również do kościoła, to dla ludzi starszych, chorych i kalek, a nawet rodzin z małymi dziećmi było utrudnione.

H. Meixner,
"Ks. Dziekan Józef Czempiel
- duszpasterz, działacz społeczny i narodowy", Chorzów 1991 

 DAWNI WŁAŚCICIELE HAJDUK

Hajduki Górne i Dolne były dobrami rycerskimi Łagiewnik. Nie posiadały ksiąg gruntowych i stanowiły własność dziedziców na Łagiewnikach. Kolejni właściciele Dolnych Hajduk:

1. Ród Mikusch, którzy posiadali w Hajdukach folwark
1.1  Jan Jerzy Mikusch
1.2  Henryk Ignacy Mikusch z Buchbergu na Łagewnikach (50. lata XVII w.) 
1.3  Jan Ignacy Mikusch (60. lata XVII w.)
1.4  Jerzy Jan Mikusch (1693 r.)
1.5  Franciszek Józef Mikusch
1.6  Antoni Ferdynand Mikusch - Erbherr auf Lagiewnig und Haydug (1751 r.)
1.7  Antoni Ludwik Mikusch

2. Dzierżawcy Dolnych Hajduk (XVII/XVIII w.):
2.1  Adam Ornontowski
2.2  Jan Holly
2.3  Jerzy Wojski
2.4  Adam Karol Grotowski

3.Edward Wilhelm Schabitz pan na Łagewnikach Średnich (od 1847 r.)

4.Kowacz (po 1866 r.)

 Właściciele Górnych Hajduk:

1. Szambor Korzycki (Koszycki) sąsiad Jana Jerzego Mikuscha (1629 r.)
2. Krzysztof Gołkowski (XVII)
3. Jan Bryszkowski (XVII)
4. Jan Adam Foglar (1697-1705)
5. Karol Foglar – starosta ziemi bytomskiej
6. Adam Rudolf Paczyński z Tęczyna herbu Topór (do 1747 r.)
7. Jan Jerzy Holly (Goły) z Ponięcic i jego żona Janina Franciszka de Salisz
8. Franciszek Józef Paczyński (od 177 6 r.)
9. Franciszek Jan Paczyński i jego żona Joanna z domu Ziemięcka (od 20 V 1776 r.)
10. Ignacy Paczyński (od 21 lipca 1788 r. do 1 czerwca 1790 r.)
11. Jerzy Sarganek (pierwszy nieszlachecki właściciel)
12. Erdmann Jerzy Sarganek (od 1802 do 1834 r.)
13. spadkobiercy Erdmanna Sarganka (do 1841 r.)
14. Wilhelm Ferdynand Elsner von Gronow z Kalinowic starosta powiatu bytomskiego
15. Herman Maroń (1850 r.)
16. Guido Henckel von Donnersmarck z linii świerklanieckiej (od 1853 r.)

Po 1840 roku Hajdukami administrował wójt, którego wyznaczał dziedzic. Urząd wójta nie był dziedziczny. Gmina nie posiadała samorządu i była zależna od pana. 

 NAZWISKA

Nazwiska pierwszych hajduczan:

Ludność Hajduk mówiła po polsku, natomiast w drugiej połowie XIX w. w wyniku napływu niemieckiej kadry urzędniczej i technicznej do powstałej huty rozszerzył się język niemiecki.